De naam Frans Timmermans in combinatie met ‘formatie’ begint vaker te vallen. Zo vroeg Pieter Omtzigt zich op een recente ledenbijeenkomst hardop af waarom de vvd de route over links zo vroeg in het proces had afgesneden. vvd’ers zelf klagen ook steeds vaker binnensmonds over die strategische misser. En het meest vege teken aan de wand? Uitgerekend Geert Wilders waarschuwt tegenover camera’s steeds vaker wanhopig voor het alternatief als een formatiepoging met hem mislukt: dan dreigt Timmermans I.

Zelf houdt Timmermans de boot af. In zijn laatste brief aan informateur Kim Putters noteerde hij dat pas als het rechts écht niet lukt ‘het mogelijk is om na te denken over andere routes’. In principe is er in twee maanden niets veranderd aan het formatiestandpunt van GroenLinks-PvdA: eerst moet rechts het initiatief krijgen, laat ze het zelf maar verprutsen, zo wordt er gedacht, en pas als dat allemaal is uitgezocht komen wij in beeld. Maar dat is, zo herhaalt Timmermans keer op keer, ‘onwaarschijnlijk’.

Partijgenoten klagen soms nog steeds over een gebrek aan strijdbaarheid, aan felheid. De Timmermans die op verkiezingsavond fel van leer trok is weer verruild voor de analytische diplomaat die zijn blik op het ‘politieke midden’ focust. Eind februari gaf hij een lezing van een uur in De Rode Hoed in Amsterdam. Er was eindeloos aan de tekst gesleuteld, de GroenLinks-PvdA-leider had nog tot op het laatste moment op zijn telefoon zitten pielen. Maar eenmaal op het podium improviseerde hij erop los. Aanvankelijk geschrapte passages klonken plots toch. Hij had er veel zin in, verloor zichzelf zichtbaar én had daarbij de zaal mee.

Juist in de geïmproviseerde zinnetjes klonk zelfkritiek. Ja, de sociaal-democratie is een alliantie tussen hoog en laag, tussen veelverdieners en weinigverdieners. Wat hij buiten de spreektekst om ertussen frommelde waren zinnen als: ‘en dat moeten we herstellen’. Het raamwerk van de lezing was autocratie, rechtsstaat en daarin de figuren Vladimir Poetin en Geert Wilders. En wat zijn stroming daar tegenover moet stellen. ‘Het is altijd de opdracht van de sociaal-democratie geweest om de voedingsbodem voor extreme ideologieën weg te nemen’, zei Timmermans. ‘Wat zijn de belangrijkste redenen dat mensen hun toevlucht zoeken bij (ultra-)nationalisten?’

Vers in het geheugen lag het pvv-Kamerlid Joeri Pool, die in de Tweede Kamer had gesproken over ‘voortdurende provocaties van de Nederlandse regering richting de Russische federatie’. Timmermans waarschuwde voor hoe de grootste fractie van het land telkens flirt met het Kremlin of daar in elk geval sympathie voor toont.

Timmermans werd de diplomaat die op het ‘politieke midden’ focust

De hoogdravende speech was meer dan alleen het neerzetten van een ideologische lijn. Twee dagen later kon hij direct oogsten wat hij had gezaaid. Als oppositieleider presenteerde hij een ‘Oekraïne-overeenkomst’ met daarin de belofte om de strijd van Zelensky op ‘politiek, economisch en militair vlak’ te steunen. ‘Vandaag, en zo lang als nodig.’ Was ondertekend: elf fracties uit de Tweede Kamer, 104 van de 150 zetels beloven Oekraïne niet te laten vallen. Achter de schermen was er door PvdA’ers twee weken gewerkt om via app-groepen zoveel mogelijk partijen onder de verklaring te krijgen. Met als opvallendste ondertekenaars de drie partijen die onderhandelen over samenwerking met Wilders: vvd, nsc én bbb.

Het past in een strategie die Timmermans begin december, kort na de verkiezingsuitslag, uit de doeken deed. Doorlopend spreekt hij centrum-rechts aan op de gevolgen van besturen met radicaal-rechts. ‘Een kabinet valt nooit omdat de oppositie het zo goed doet, een kabinet valt omdat ze het onderling niet meer eens zijn’, zei hij tegen de NRC. ‘Dus ik wil die onderlinge verschillen zó duidelijk maken dat het moeilijk voor ze wordt.’

Enkele uren voor de Oekraïne-verklaring had Putters een tussentijds bericht doen uitgaan over de stand van zaken rond de formatie. Hij wees daarin op drie belangrijke onderwerpen waarop overeenstemming moest worden bereikt: de democratische rechtsstaat, gezonde overheidsfinanciën en ‘de internationale positie van Nederland’. Op die eerste twee punten was de informatieronde van Ronald Plasterk gesneuveld, nadat Pieter Omtzigt wegliep. En precies op dat derde punt dat zo lang afwezig was wist Timmermans nu effectief een wig te drijven.

Niet zonder resultaat. Geert Wilders voelde zich genoodzaakt om een knieval te maken door statements af te geven dat er te praten valt over steun aan Oekraïne. Hij schrapte acuut de verkiezingsbelofte uit zijn programma dat hij het land militair nooit zou steunen. ‘Wij willen nu praten over de mogelijkheid voor steun aan Oekraïne en ik hoop dat partijen ook zo snel zijn, want wij zijn de enige die een beweging maken.’

Timmermans staat misschien buiten de formatie en hoewel er niemand in die partij serieus rekening mee houdt dat een kabinet met zijn naam er ooit komt, heeft hij inhoudelijk een paar cruciale bakens verzet. Je zou kunnen zeggen: inhoudelijk een hoop binnengehaald.

Lees ook: