Klokkenluiders zijn belangrijk voor de rechtsstaat en de democratie. Toch loopt het in Nederland vaak slecht met ze af. Dat kan anders, vinden klokkenluiders Paul Schaap en Gerrit de Wit. Zij adviseren SP-Kamerlid Ronald van Raak bij het maken van een wetsvoorstel voor een ‘Huis voor klokkenluiders’.
Tekst: Diederik Olders Foto's: Bas Stoffelsen
--------------------------------------------------
Gerrit de Wit (foto rechts), fraudespecialist, was klokkenluider bij de departementale recherchedienst van het ministerie van VROM. Hij bracht eind jaren negentig managementmisstanden, fraude en ambtelijke corruptie binnen de top van het ministerie van VROM aan het licht. Er werd naar aanleiding daarvan gereorganiseerd en ingegrepen in het management. Toch kostte het hem zijn baan.
De Wit en Schaap zijn bestuurslid en initiatiefnemers van de Stichting Expertgroep Klokkenluiders.
-------------------------------------------------------------------
Klokkenluider Gerrit de Wit verloor zijn baan omdat hij fraude en corruptie bij het ministerie van VROM openbaarde. Maar dat is niet het enige: ‘Ernstig inkomensverlies, pensioenschade, en niet te vergeten: je gezondheid gaat er vreselijk onder lijden. Je thuissituatie komt onder druk te staan. Een mix die ik niemand toewens.’ Zoals de mees te klokkenluiders meldde hij de misstanden eerst intern: ‘Ja, uiteraard. Intern is er ook een voorschrift om die lijn te volgen. Maar dat werd niet erg op prijs gesteld. Ik zou het niet goed zien en er werd niks onderzocht.’ Achteraf kreeg De Wit wel gelijk (zie kader). Hetzelfde geldt voor Paul Schaap, die ernstige veiligheidsproblemen meldde bij de kernreactoren in Petten.
Schaap: ‘Het was een sluipend proces. Petten is een productiefabriek voor isotopen voor de medische sector. De knellende contracten waren zodanig dat die reactor altijd moest draaien. Op een gegeven moment draaiden we gewoon door terwijl er een splijtstofbreuk in de reactor aan de gang was. Vervolgens werden wij gedwongen om de reactor op te starten, terwijl we wisten dat de noodkoelsystemen niet goed werkten. Nou, we zien nu in Japan waar dat toe kan leiden. Toen was voor mij de maat vol. Ik meldde het bij het reactormanagement, bij de directie, bij de ondernemingsraad. Het antwoord was klip en klaar: je kon je mond houden of je kon gaan.’
Schaap bracht een zwartboek naar buiten over de misstanden. VROM-klokkenluider De Wit doorliep de jarenlange procedures bij de overheid, zonder succes. Ondanks allerlei procedures die als ‘klokkenluidersregelingen’ gelden, was de eindconclusie dat er een arbeidsconflict en verstoorde verhoudingen waren. Volgens Van Raak gaat het nu altijd zo: ‘Er zijn heel veel organisaties die zelf een klokkenluidersregeling hebben. Dat houdt in dat je naar de baas kan. Of naar een vertrouwenspersoon. Bij de overheid heb je nog het College Integriteit Overheid (CIO). Dat is er al sinds 2002, maar heeft nog nooit één klokkenluider geholpen. Er zijn meer dan veertig zaken behandeld, maar steeds met dezelfde uitkomst. Die commissie is volgens mij eerder in het leven geroepen om klokkenluiders op een zijspoor te zetten.’ De Wit herkent dat: ‘Het CIO doet geen onafhankelijk onderzoek en is daar ook niet voor uitgerust. Bij klokkenluiders moet de vraag centraal staan: meldt de melder echt een misstand? De CIO bestaat uit ambtenaren en bestuurders die deel hebben uitgemaakt van het establishment. Ze beschermen de overheid tegen klokkenluiders.’
Van Raak gaat daarom een wetsvoorstel maken, waarin wordt geregeld dat er een ‘Huis voor klokkenluiders’ komt. Van Raak: ‘Telkens als er klokkenluiders naar buiten komen, zeggen alle politieke partijen: er moet nu echt iets gebeuren. En dan denken mensen ook dat er iets gebeurt. Maar hier in de Tweede Kamer gebeurt er niets. De belangen zijn groot. Want behalve deze twee klokkenluiders zijn er in Nederland honderden klokkenluiders, die allemaal kennis hebben van ernstige maatschappelijke misstanden. En als die allemaal naar buiten komen, dan denk ik dat veel bestuurders voor hun toekomst moeten vrezen. Je moet dus de klokkenluiders uit de klauwen halen van de bestuurders en de ministers. Het ‘Huis’ moet dan ook een veilige plek zijn voor klokkenluiders. Het gaat drie dingen doen. Het gaat op de eerste plaats bepalen of je klokkenluider bent. Als je een echte klokkenluider bent en op goede gronden misstanden meldt, dan kun je niet meer ontslagen worden. Twee: dat huis gaat mensen ook juridisch helpen. Drie: psychologisch ondersteunen. Want een strijd van een klokkenluider is een eenzame en harde strijd.’ Schaap bevestigt dat: ‘Je gaat geestelijk door een heel diep dal. Je wordt vaak door de werkgever voor querulant, crimineel, of gek versleten; collega’s mogen geen contact meer met je hebben; spanningen in het gezin.’
Op de vraag of je als klokkenluider nog wel vertrouwen in mensen hebt, antwoordt Schaap: ‘ Zo slecht is Nederland nog niet; er zijn heel wat klokkenluiders! Ook de reacties die ik kreeg, waren positief. Mensen uit binnen- en buitenland belden en mailden me, boden hun vakantiehuisje aan, noem maar op. Er zijn gewoon nog een heleboel goede mensen die dit ook allemaal onrecht vinden. Er waren ook collega’s die, ondanks het verbod van de baas, contact met me hielden. Nee, het gebrek aan vertrouwen geldt de managementcultuur en de rechtsstaat.’ Bij het opstellen van de wet krijgt Van Raak advies van de Expertgroep Klokkenluiders, die Schaap en De Wit zo’n anderhalf jaar geleden oprichtten. Schaap: ‘Er was druk uit de Tweede Kamer, er waren wat moties. We hebben tegen toenmalig minister Guusje ter Horst gezegd: wij hebben de kennis, wij hebben de ervaring. Wij weten wat klokkenluiders doormaken. Maak gebruik van onze kennis. Dat werd gewaardeerd en het ministerie zei: “Richt maar een expertgroep op en we gaan met jullie overleggen.” Dat hebben we gedaan, alleen toen kwam er ineens een ander kabinet met een andere minister en die heeft een nog grotere valkuil gemaakt.’ De Wit: ‘Donner is van plan een maatregel te nemen die de slechte resultaten van de CIO niet stopt, en ook voor de marktsector geen enkele oplossing biedt.’ De kern van Donners maatregel is volgens van Raak dat het een doorverwijspunt is: ‘Klokkenluiders worden in Nederland al jaren doorverwezen. Van het kastje naar de muur.’
Het Huis van de klokkenluiders wordt in het SP-wetsvoorstel ondergebracht bij de Nationale Ombudsman. Van Raak: ‘Het Huis móét onafhankelijk zijn. De Nationale Ombudsman is onafhankelijk en heeft heel veel vertrouwen. Dat is de plek waar je naartoe gaat als de overheid dingen doet die niet deugen. Daarom lijkt het me goed om een soort extra ombudsman te benoemen, die zich met klokkenluiders gaat bezighouden.’ Schaap en De Wit hebben duidelijke ideeën over wat het Huis moet gaan doen. De Wit: ‘Zorg voor visie, goede doelstellingen en de juiste taken en bevoegdheden. Dat is één. Twee: bezet het met disciplines die een viertal terreinen raken. Waarheidsvinding, juridische arbeidsrechtelijke ondersteuning, sociaal-psychologische ondersteuning, en procesbegeleiding. Een klokkenluider komt in een heel complexe situatie terecht. Zo’n procesbegeleider moet het veld overzien. Dat soort kennis hebben we in de Expertgroep bijeengebracht.’
Van Raak heeft vertrouwen dat zijn voorstel het gaat halen: ‘De PVV heeft gezegd dat ze het willen steunen – al weet je nooit of dat blijft. De PvdA heeft steun toegezegd. Ik denk dat bijna alle partijen dit plan zullen steunen.’ Schaap hoopt het van harte: ‘Als klokkenluiders een misstand aan kunnen kaarten, is dat goed voor de bedrijfscultuur. Het stimuleert de overheid en het bedrijfsleven om een melding van een misstand wél meteen goed intern op te lossen. Je doorbreekt de angstcultuur.’ De Wit: ‘Ik denk dat als de opzet slaagt, het echt de rechtsstaat ten goede komt. Als je Pieter van Vollenhoven herhaaldelijk hoort zeggen dat men bij de overheid niet op de waarheid zit te wachten; moet je eens over nadenken wat dat betekent! Een meldpunt en een goede regeling doorbreken het systeem en de cultuur waarin de waarheid onder de tafel wordt gehouden. Denk aan Harrie Timmerman, die ervoor zorgde dat de waarheid over de Schiedammer Parkmoord boven kwam. Het zelfreinigend vermogen van organisaties als Openbaar Ministerie en recherche bleek totaal afwezig. Dat noem ik een zeer ernstige situatie.’ Van Raak doet het ook voor de democratie: ‘Politici moeten problemen oplossen: als wij problemen niet kennen, dan worden ze ook niet opgelost.’
Klokkenluiders kunnen terecht bij de SP
De SP maakt zich al jarenlang sterk voor klokkenluiders.
* Defensie-klokkenluider Fred Spijkers – die bekendmaakte dat Defensie willens en wetens met ondeugdelijke mijnen werkte – heeft al in 1999 de Rooie Reus ontvangen, een door de SP ingestelde prijs voor mensen die tegen maatschappelijk onrecht strijden.
* In 2002 roept SP-Tweede Kamerlid Krista van Velzen de CDA-staatssecretaris Van der Knaap ter verantwoording omdat deze weigert de belofte van Defensie na te komen om een schadevergoeding te betalen aan Spijkers. Ze krijgt de staatssecretaris op de knieën, en de 1,6 miljoen euro wordt overgemaakt.
* In 2004 richt de SP het fraudeteam op, waar klokkenluiders terecht kunnen om misstanden anoniem te melden.
* Ook in 2004 presenteert Jan Marijnissen, naar aanleiding van de bouwfraude, 13 voorstellen tegen fraude. Nummer 6 is: zorg voor een goede klokkenluidersregeling, met financiële en arbeidsrechtelijke bescherming.
* In 2005 zorgt SP-Kamerlid Jan de Wit dat het kabinet aan de slag gaat met een klokkenluidersfonds.
* Omdat dit fonds er maar steeds niet komt, krijgt SP-Kamerlid Ronald van Raak in 2007 een Kamermeerderheid achter zijn voorstel voor een klokkenluidersfonds.
* In 2008 blijkt dat PvdA-minister Ter Horst maar gedeeltelijk aan dit verzoek voldoet; per 1 januari 2010 komt er een ‘Advies- en verwijspunt’, alleen voor ambtenaren.
* Reden voor Ronald van Raak om in 2011 dan maar zelf een initiatiefwet te maken.
Kijk op www.sp.nl/dossiers bij de dossiers Fraude en Klokkenluiders
-----------------------------------------------------
Posts
