Ketter van het geloof in de markt (Ode nr.146)

Lecture 3 - 32 (Photo credit: The Reith Lectures)

Een gesprek met politiek filosoof Michael Sandel over de doorgeschoten marktwerking

Marco Visscher | 146 mei 2012 issue Ode (Ode.nl)

Sla de krant maar open en de economische waarheid is onafwendbaar: gezinnen gaan failliet, bedrijven gaan failliet, zelfs landen gaan failliet, en wie weet gaat ook de euro binnenkort nog failliet. Wie altijd had ­gedacht dat de markteconomie een keer zou moeten falen, kan nu putten uit een stroom van bewijs.

Intussen davert de marktwerking gewoon door in allerlei aspecten van ons leven. In sommige Amerikaanse steden kost het een paar dollar om gebruik te mogen maken van de carpoolstrook als je alleen rijdt. Het kost zo’n 5000 euro om in een land als India een vrouw te vinden die de zwangerschap van jouw kind wil voldragen. Neushoorn zijn in Zuid Afrika bedreigd, maar voor ruim 10.000 euro mag je er een doodschieten.

De wereldwijde economische crisis lijkt nog niet te hebben geleid tot een fundamenteel debat over de rol van de markt in ons leven. Daarover gaat een nieuw boek – en het is zo’n boek dat al gauw een ­klassieker zal blijken te zijn. Michael ­Sandel is een vermaard politiek filosoof, verbonden aan Harvard, en met Niet alles is te koop. De morele grenzen van martkwerking lijkt hij de juiste auteur van het juiste boek op het juiste moment.

Sandel is niet de eerste die waarneemt dat het marktdenken is doorgebroken in de jaren tachtig, toen Ronald Reagan en Margaret Thatcher de twee politieke supermachten van dat tijdperk aanvoerden. Om de gemeenschap beter te dienen, zijn vanaf die periode steeds meer overheidstaken overgeheveld naar de markt. Toen Bill Clinton en Tony Blair het roer overnamen, gingen de scherpe randjes daar een beetje vanaf, maar het geloof in de markt bleef fier overeind. Het einde van de Koude Oorlog bevestigde het idee dat er geen beter systeem is dan het met democratie vermengde kapitalisme.

Ook zegt Sandel niets nieuws door erop te wijzen dat het marktdenken is doorgedrongen in gebieden als gezondheid, onderwijs, rechtspraak, ons familieleven, onze persoonlijke relaties en de zorg voor het milieu. Maar waar zulke ­waarnemingen vaak werden geuit door buitenstaanders met hun eigen politieke antwoorden, stelt Sandel vooral indringende vragen. Zijn belangrijkste luidt: wat is nu de juiste rol van de markt in ons leven?

Vragen stellen is Sandel wel toevertrouwd. Zijn colleges – een inleiding in theorieën over rechtvaardigheid – zijn al vele jaren razend populair: niet alleen bij studenten, maar ook bij televisiekijkers en internetbezoekers die de video opnames van zijn lesmateriaal kunnen volgen. In zijn boek Rechtvaardigheid: wat is de juiste keuze? stelt hij fascinerende vragen – is discrimineren soms toegestaan?, is martelen altijd verkeerd? – en zijn antwoorden zijn vaak ­verrassend.

In de aanloop naar een conferentie op 24 mei a.s. in Amsterdam, georganiseerd door CBE, sprak Ode met Sandel over de doorgeschoten marktwerking. Tijdens de opkomst van de markt in de afgelopen dertig jaar is het leven er over het geheel genomen voor de meeste mensen beter op geworden – niet ­volmaakt, maar relatief beter.

Wat is er dan mis met de markt?
‘De markt is belangrijk voor de efficiënte organisatie van de productie van goederen en diensten. Zolang markten worden ­gereguleerd, vormen ze een krachtig instrument dat welvaart en rijkdom brengt. De problemen ontstaan wanneer markten niet meer als een middel worden beschouwd, maar alle maatschappelijke ­verhoudingen gaan bepalen: wanneer markten alle ­aspecten van het maatschappelijk leven gaan beheersen.’

Is het al zover?
‘Het lijkt er wel op. Een verrassend, frappant voorbeeld is het groeiende aantal mensen dat zijn voorhoofd of een ander lichaamsdeel als advertentieruimte te koop aanbiedt. Wie zelfs zijn lichaam te koop aanbiedt, lijkt wel een karikatuur van een door de markt gedreven samenleving. Het is haast niet te geloven en toch is zo’n trend een signaal dat duidelijk maakt hoe ver we al zijn opgeschoven in de richting van een maatschappij waarin alles te koop is. We hadden een markteconomie, nu hebben we een marktsamenleving.’


Wat is er in uw ogen verkeerd aan deze uitbreiding van de markt?
‘Wanneer alles te koop is, bestaat de kans dat belangrijke waarden die niets met de markt te maken hebben – maar wel moeten worden gekoesterd – worden verdrongen door de waarden van de markt. Dat geldt zeker als het marktdenken doordringt tot de levenssfeer, waar van oudsher andere waarden heersen: de sfeer van persoonlijke relaties, familieleven, gezondheid, onderwijs, burgerschap, gemeenschapsleven, onze relatie met het milieu enzovoort. Dat roept lastige ethische vragen op. Moeten we bijvoorbeeld studenten betalen voor het halen van hoge cijfers of voor elk boek dat ze lezen, wat in de VS als proef is gedaan, om ze tot betere academische prestaties te stimuleren? Tasten dit soort financiële prikkels de liefde voor wetenschap als doel op zich niet aan? Er worden discussies ­gevoerd over de vraag of docenten meer of minder moeten verdienen al naar gelang de resultaten van hun leerlingen bij standaardtesten. Maar is dat niet een soort ondermijning van het principe en het doel van onderwijs? En wat te denken van Amerikaanse artsen met een klein aantal patiënten die uitstekend worden behandeld: ze kunnen dezelfde dag op afspraak komen, krijgen het mobiele nummer van de arts, die 24 uur per dag bereikbaar is. De arts verdient meer, maar patiënten die dat niet kunnen betalen, moeten naar het overvolle spreekuur van andere artsen, die de rest moeten opvangen.’

Wat als de samenleving baat heeft bij de toepassing van het marktdenken?
Stel dat het lukt om overgewicht te bestrijden via financiële beloningen voor mensen die fastfood laten staan? Zou dat geen goede zaak zijn? ‘Ook al zou blijken dat zo’n vorm van omkoping op den duur beter werkt, dan nog moeten we ons afvragen of gezondheid ­alleen draait om de body mass index. Moet je ook niet een juiste mentaliteit aankweken als het gaat om gezondheid en je eigen lichaam? Als we te veel nadruk leggen op financiële beloningen voor gewichtsverlies, ondermijnen of vergeten we misschien de les die mensen moeten leren: dat ze hun eigen gezondheid moeten respecteren en er zelf verantwoordelijk voor zijn. Als het om gezondheid gaat, zijn omkoopsommen en financiële prikkels een middeltje om overtuigingskracht te omzeilen. Dat moeten we ons wel goed realiseren.’ Het marktmechanisme is ook doorgedrongen tot het domein van de duurzaamheid, neem de handel in emissierechten. Wat is de invloed daarvan op het principe van milieubescherming? ‘Verhandelbare vervuilingsrechten kunnen, denk ik, een effectief instrument zijn om de CO2 emissie te verminderen binnen één land of een politieke eenheid als de EU, met name als bedrijven de voornaamste kopers en verkopers zijn. Maar bij een internationale overeenkomst tussen landen bestaat naar mijn mening het risico dat vervuiling een luxegoed wordt door de introductie van een marktstelsel voor verhandelbare vervuilingsrechten. Je geeft dan rijke landen de kans serieuze beperking van hun uitstoot af te kopen doordat ze andere landen mogen betalen om hún emissie te beperken. Dan heb je wel een economisch efficiënt stelsel, maar dat tast misschien toch het idee aan van gedeelde verantwoordelijkheid voor het milieu bij alle landen. In dit geval is er dus wellicht een discrepantie tussen de efficiency van de markt en de stimulans tot een gezamenlijk offer om wille van het milieu. Dan rijst de ethische vraag: wat voor houding moeten we cultiveren tegenover het milieu en onze verantwoordelijkheid daarvoor?’

Wat is het grootste probleem van de invasie – zoals u het noemt – van de markt in ons dagelijks leven?
‘De belangrijkste problemen zijn toenemende ongelijkheid en verzwakking van de democratie. In een samenleving met steeds minder gelijkheid wordt het steeds moeilijker het wederzijdse respect van alle burgers in stand te houden. Hoe breder de kloof tussen rijk en arm, hoe meer de levens van de gefortuneerden en de minder bevoorrechten uiteen gaan lopen. We wonen, werken, winkelen en spelen op andere plaatsen, we sturen onze kinderen naar andere scholen, enzovoort. Het nadeel is dat we langzamerhand steeds minder dingen gemeen hebben. Voor democratie is geen volledige gelijkheid nodig, maar mensen uit verschillende milieus, klassen en etnische groeperingen moeten elkaar wel tegenkomen en ontmoeten, ze moeten de kans krijgen elkaar te spreken en de verschillen te leren respecteren. Dat kan alleen als er openbare instellingen zijn waar mensen bij elkaar komen, ongeacht hun verschillende achtergrond. Naarmate de ongelijkheid toeneemt, zal dat steeds minder vaak gebeuren. En dan wordt het moeilijk de democratie in stand te houden, omdat het lastiger wordt onszelf te zien als burgers met een gemeenschappelijk doel. Dat noem ik het verval van de burgerdeugd. Het gevoel dat we samen in hetzelfde schuitje zitten, kalft af. De grondslag van maatschappelijke solidariteit wordt door toenemende ongelijkheid ondermijnd.’

Ziet u dat nu al gebeuren?
‘Het gebeurt inderdaad al. In veel democratieën neemt de ongelijkheid toe. Openbare instellingen en faciliteiten – of het nu gaat om onderwijs, vervoer of recreatie – bestaan in toenemende mate alleen nog voor de armen. Wie het zich kan veroorloven, zoekt particuliere vormen van vervoer, onderwijs of recreatie. We zien dus nu al een ontwikkeling naar een diepere scheiding van de maatschappelijke klassen, die schadelijk is voor de democratie.’

Is de economische crisis misschien ook een kans op verandering?
‘Dat zou je zeggen. Het leek erop dat de financiële crisis een einde zou maken aan het tijdperk van het markttriomfalisme en het idee dat markten bij uitstek bevorderlijk zijn voor het algemeen belang. De financiële crisis is over ons heen gekomen, maar heeft niet gebracht wat veel mensen hadden verwacht: een hernieuwde discussie over de juiste rol van de markt. In veel opzichten is het geloof in de markt blijven bestaan, ondanks een economische crisis, die meer vragen over dat geloof had moeten oproepen. Ik probeer de discussie aan te zwengelen over de vraag waar markten het algemeen belang dienen en waar ze niet thuishoren.’

Maar er zijn uitgebreide discussies gevoerd over regulering van de financiële markten en strengere overheidsvoorschriften voor de financiële wereld.
‘Inderdaad, met wisselend resultaat. Maar er is geen fundamentele herwaardering van economische theorieën geweest, noch van de ambitie om die als een waardevrije, neutrale wetenschap te presenteren. Dat is mijns inziens de diepere aanname die zelfs in de nasleep van de crisis nauwelijks ter discussie is gesteld.'

Draaide het in de Occupy beweging niet juist daarom?
‘De Occupy beweging lijkt me een goed voorbeeld van een beweging die twijfel oproept over de overheersing van de markt. Maar het politieke debat onder de gevestigde politieke partijen is er in de meeste landen niet echt door veranderd. De vraag naar de rol van markten speelt nauwelijks een rol in het publieke debat.’

Toch zijn veel mensen het erover eens dat de graaicultuur in het bedrijfsleven en de bonussen voor de top moeten worden aangepakt. Dat lijkt toch echt op een erkenning van de morele grenzen van de markt.
‘Inderdaad werd in de eerste reactie op de financiële crisis alles geweten aan de buitenproportionele hebzucht van bankiers en bestuursvoorzitters. Toen zijn de uitkeringen en de macht van grote financiële instellingen enigszins aan banden gelegd. Maar de doorgevoerde hervormingen zijn niet erg effectief gebleken en aan het verschijnsel van te groot om om te vallen is niet principieel iets veranderd door de ingestelde regels. Maar bovendien is er een belangrijkere kwestie waar nauwelijks naar is gekeken: welke rol moeten markten in het dagelijkse leven spelen, in het ­familieleven, in relaties en in de manier waarop we gezondheidszorg en onderwijs en het algemeen welzijn organiseren? Dat is geen onderwerp van serieuze discussie en mijns inziens wordt het hoog tijd die discussie te voeren.’
Marco Visscher zal dit artikel graag telefonisch aan u voorlezen voor 550 euro (ex BTW). Maak snel een afspraak.