https://www.nrc.nl/nieuws/2021/02/26/het-volk-wil-worden-opgelicht-a4033459
Opinie
Het volk wíl worden opgelicht
Als mensen het moeilijk hebben, ziek zijn, hun baan verliezen en overal aan twijfelen, wat willen ze dan? Ontsnappen. Weg uit de werkelijkheid. Van bijzondere dingen dromen, dingen waarvan ze weten dat die eigenlijk niet kunnen.
Tijdens de oorlog in Joegoslavië zaten er twee beroepen in de lift: de soldaat en de waarzegger. Theaterdirecteuren, politici, weekend-partizanen, winkeliers – over de soldaat dachten ze verschillend, maar naar de waarzegger gingen ze allemaal.
Turkije, tot zijn nek in buitenlands-militaire avonturen, en dus in de schulden, wil burgers moed geven. Er komen verkiezingen aan. Wat doet president Erdogan? Hij belooft zijn volk een ruimtevaartprogramma: een Turk op de maan in 2023. Weinigen geloven het. Maar het klinkt fijn.
Venetië, de rijke handelsstad, werd weggeconcurreerd door Spanjaarden, Portugezen en Nederlanders die de weg naar de Oost hadden gevonden. Ineens kwam daar, eind zestiende eeuw, een mysterieus heerschap aan land. Een Cyprioot van origine, zei men: Bragadino. Hij strooide met geld, gaf copieuze diners, liet ieder zijn zorgen vergeten. En ineens ging het gerucht: Bragadino is alchemist, hij kan van geld méér geld maken. Hij sprak dat niet tegen, maar waarschuwde: mensen moesten geduld hebben. Dat hadden ze. Jarenlang. Iedereen droeg hem op handen. Iedereen wilde in de buit delen. Totdat Bragadino op een dag spoorloos verdween en de Venetianen begrepen dat ze waren opgelicht.
Waarom waren ze opgelicht? Omdat ze wilden worden opgelicht, schreef Grete De Francesco in 1939 in Die Macht des Charlatans, een wondermooi boek dat net in Berlijn opnieuw is uitgegeven (en ook, klunzig, online staat). „De macht van de charlatan stoelt op vervalsing”, schreef zij: „Als een zondaar ontdoet hij waarheid, kennis en woord van hun authenticiteit.” Metamorfose bevrijdt mensen van de alledaagse werkelijkheid. Even krijgen menselijke dromen en verlangens alle ruimte.
Meesteroplichter Charles Ponzi bood mensen honderd jaar geleden een belegging met een maandelijks rendement van 50 procent. Zolang mensen stortten, kregen hun voorgangers riant uitbetaald. Achteraf zeiden gedupeerden: we wilden het zo graag geloven.
De charlatan is als een arts die de mens van zijn lijden kan verlossen
Trump-supporters vertellen vaak dat ze op hem stemmen omdat hij sprookjes vertelt. De charlatan, schreef De Francesco, een joods-Oostenrijkse journalist die met een Italiaan was getrouwd, is „als een arts die de mens van zijn lijden kan verlossen”.
Charlatan komt van het Italiaanse ‘ciarlatano’: iemand die op straat kruidenmengsels of verjongingswatertjes verkoopt, tanden trekt, verdwijntrucs doet, balletje-balletje speelt. Dit begon in de vroege Renaissance. Middeleeuwse religieuze dogma’s smolten weg, maar de wetenschap vulde het gat nog niet. Charlatans wel. Neem Tabarin, de kwakzalver/acteur die op de Parijse Place Dauphine in narrenpak op een kar of plankier sprong en onzin vertelde. Strijkje erbij, gordijntjes – inimitable! Intussen verkocht hij geheime zalfjes voor een rijke apotheker. Als warme broodjes.
De Verlichting had hier weinig vat op. Dat er ineens ‘deskundigen’ waren die dagdromerij, bijgeloof en samenzweringstheorieën weerlegden, zorgde hooguit dat het volk deskundigen ging haten. Wat belangrijk was, schreef De Francesco, die in 1893 in Wenen werd geboren onder de naam Margarethe Weissenstein, was de voorbeeldfunctie van een groepje burgers dat immuun was voor kwakzalvers en oplichters. Deze minderheid werd gemeden door de rest en leefde parallelle levens. Juist door hun onverstoorbaarheid „dwongen zij de bedrogenen en half-bedrogenen om stil te staan en na te denken.” Hun levenswijze, houding en het feit dat zij niet waren opgelicht, bewees dat er wel degelijk een waarheid is. En dat charlatans charlatans zijn.
Margarethe Weissenstein noemde nergens de échte charlatans, op wie ze natuurlijk doelde. Dat maakt het boek zo sterk. Zij woonde in Wenen, Berlijn, Parijs en Milaan. Ze vluchtte voor de fascisten, maar werd in 1944 gearresteerd en weggevoerd naar het concentratiekamp Ravensbrück. Vermoedelijk is ze daar in 1945 overleden.
Caroline de Gruyter schrijft wekelijks over politiek en Europa.
Meer:
Nog een gerelateerde Column op NRC.nl van Caroline de Gruyter 'Het-vertrouwen-in-politiek-en-overheid-erodeert-ook-bij-ons'
Posts
Geen opmerkingen:
Een reactie posten