SPECIAAL VOOR MAARTEN VAN GENT / NRC-WETENSCHAP COLUMNIST ROBBERT DIJKGRAAF: 'Altijd winnen óf verliezen? Niet bij trilemma’s'

Altijd winnen óf verliezen? Niet bij trilemma’s

Column In het leven is het vaak nodig meerdere tegengestelde elementen te verenigen, ziet Robbert Dijkgraaf.

19 november 2020 Leestijd 3 minuten 

Originele Column van Robbert Dijkgraaf op NRC.nl   ---  Hier  --

Even leuk uit eten gaan kwam er met onze drie kinderen vaak niet van. De eerste wilde pizza of Chinees, de tweede Chinees of Thais, en de derde Thais of pizza. Ons ouders werd niets gevraagd. Voor iedere optie was er een duidelijke meerderheid, maar dan bleef er wel een mokkend kind over dat het uitje kon verpesten. Het debat duurde eindeloos, altijd met dezelfde uitkomst: een pan zelf bereide pasta.

We leven in gepolariseerde tijden, in een wereld vol binaire keuzes. Kies je links of rechts, Biden of Trump, Amerika of China? Maar wás ’t maar zo eenvoudig dat we enkel voor dilemma’s staan. Net zoals de restaurantkeuze van onze familie, zijn veel zaken een ‘trilemma’ – een onmogelijke keuze uit drie. Dat vraagt een andere benadering.

Het oudste trilemma is waarschijnlijk het probleem van het lijden, toeschreven aan de Griekse filosoof Epicurus en bekend geworden door de 18de-eeuwse Schotse denker David Hume. Hoe kan een almachtige, alwetende en algoede God toestaan dat er kwaad in de wereld is? Als hij weet van het lijden en het kan stoppen, dan wíl hij dat niet. Als hij het kan en wil stoppen, dan wéét hij er niet van. Enzovoorts. Je kunt zo gemakkelijk in een logische cirkel blijven rondgaan.

Bonte lijst van trilemma’s

De econoom Dani Rodrik, mijn voormalige collega in Princeton, formuleerde een bekend trilemma rond de Europese Unie. Volgens hem kan die slechts twee van de volgende drie elementen combineren: eenwording, soevereiniteit en democratie. Als je daadwerkelijk als één Europa een besluit wilt nemen, dan kan dat met inachtneming van de soevereiniteit van de lidstaten, zoals nu ieder land, hoe klein ook, een veto mag uitspreken – zie de huidige opstelling van Polen en Hongarije. Of het kan volledig democratisch: door het Europees Parlement te laten beslissen. Maar niet volgens beide criteria tegelijk. Dit trilemma geldt in wezen voor iedere supranationale of federale organisatie.

Er is een bonte lijst van trilemma’s. Menig politicus worstelt met een trilemma van de linguïst Steven Pinker: een samenleving kan nooit tegelijk eerlijk, vrij en gelijk zijn. Immers, als het maatschappelijk verkeer volstrekt vrij en eerlijk is, zonder ingrijpen van de staat, dan zullen de verschillen alleen maar toenemen, gegeven de ongelijke verdeling van middelen en talenten. Ieder herverdelingsmechanisme daarentegen begrenst de vrijheid van de burger of wordt als oneerlijk gezien. Een cynische variant uit de tijd van het communisme zegt dat een burger niet tegelijk eerlijk, intelligent en loyaal aan het regime kan zijn. Er valt echter wel te leven met twee van de drie eigenschappen – als huichelaar, criticus of slaafse volger.

Trilemma’s zijn nauw gerelateerd aan de zogeheten stemparadox. Net zoals bij ons avondje uit, is er een keuze uit drie opties, zeg A, B en C. De kiezers wordt vervolgens gevraagd deze drie in volgorde van voorkeur te plaatsen. Je kunt dan drie kiezers hebben met de voorkeuren ABC, BCA en CAB. Alle drie de opties kunnen nu de overwinning claimen. Bijvoorbeeld, twee van de drie verkiezen A boven B. Idem voor B boven C en C boven A. Daarmee zijn we terug bij de cirkelredenering. Ook de sport kent dit verschijnsel. Ajax verslaat Feyenoord, Feyenoord verslaat PSV en PSV verslaat Ajax. Wie is nu de sterkste?

Anders dan de duidelijke keuze van een dilemma – je bent voor of tegen – treedt er bij een trilemma snel de intellectuele variant op van het leggen van een te groot tapijt in een te kleine kamer. Het kleed bolt dan noodzakelijk op in een hoek. Maar als je die bobbel gladstrijkt, dan vind je de bolling noodzakelijk terug in een andere hoek. Zo blijf je van inconsistentie naar inconsistentie springen. Ons familieoverleg over het favoriete restaurant had zeker dat karakter.

Democratisch fundament

Hoe los je een trilemma op? Uiteindelijk gebeurt er wat met de meeste tapijten gebeurt. Het kleed wordt overal zo goed mogelijk gelegd, het ongemak gelijkelijk verdeeld over de hoeken. Geen criterium wordt absoluut gerespecteerd.

Neem de Europese Unie, die werkt ondanks Rodriks trilemma. Niet perfect, maar redelijk. De Europese samenwerking gaat minder ver dan sommigen willen. Er is bijvoorbeeld geen fiscale unie, ook al vraagt de euro daar wel om. Het democratische fundament is evenzeer beperkt. Over vele zaken kan het Europese Parlement blaffen, maar niet bijten. En ook de soevereiniteit knelt. Ze is er op papier, maar in de praktijk blijven landen verstrikt in hun onderlinge afhankelijkheid. Kijk naar Griekenland tijdens de financiële crisis of het Verenigd Koninkrijk bij de Brexit-onderhandelingen.

Veel problemen in de wereld zijn ‘polylemma’s’. Ze proberen meerdere tegengestelde elementen te verenigen. Het leven kent nu eenmaal vele dimensies. Het is een illusie dat er altijd een winnaar en een verliezer moet zijn. We kunnen heel goed allemaal een beetje winnen en een beetje verliezen. Sterker nog, dat is de enige oplossing.

Dit moet ik toch eens de kinderen uitleggen, want de pasta komt m’n neus uit.

Robbert Dijkgraaf is directeur van het Institute for Advanced Study in Princeton,

Meer Columns van Robbert Dijkgraaf   ---  Hier  ---

.